Toprağından tarih fışkırıyor! Binlerce medeniyetlere beşik olan ilçe: Güzelyurt

Eski ismi Karballa, daha sonraki ismi Gelveri olan Güzelyurt, Paleolitik Çağ’dan beri insanlara yurt olmuş. İlçe kıymetli bir Neolitik (M.Ö. 6500-5000) yerleşim merkezi üzerine kurulmuştur. Eti, Hitit, Pers, Kapadokya Krallığı, Eski Yunan, Roma, Bizans, Selçuk ve Osmanlı Medeniyetlerine beşiklik yapmış olan ilçe, tarihiyle turistlerin cazibe merkezi haline gelmiş durumda.

Güzelyurt İlçesi’nde yapılan araştırmalara nazaran yörede bulunan tarihi yapıtlardan ve yeraltı kentlerinden yolla çıkılarak yörede M.Ö. 2500 yıllarından bu yana ömür belirtileri olduğu anlaşılıyor.İlçe merkezinde bulunan 7 km uzunluğundaki Manastır Vadisi ile 14 km uzunluğundaki Ihlara Vadisi içerisinde eski çağlardan kalma tarihi ve doğal yer altı kentleri, kiliseler ve mağaralar bulunmaktadır.

Günümüzde “Yüksek Kilise” olarak bilinen “ANALİPSİS TEPESİ” ve civarında çok ölçüde işlenmiş obsidiyen (volkanik cam) dan işlenmiş taş baltaları ve seramik kesimlere rastlanması, bölgede “Kalkolitik Çağı” beşerinin yaşadığını göstermektedir.

M.Ö. 2000’den itibaren Hititlerin yaşadığını Güzelyurt içerisinde Sivrihisar yolu üzerinde bulunan Kulaklı Zirve’deki kale kalıntısı ve Analipsis Zirvesi’ndeki kilisenin üzerinde oturduğu duvarlardan anlıyoruz. Tekrar Mamasun baraj gölü etrafında Hitit yazıtları ve kabartmaları vardır.

Güzelyurt’un da içinde bulunduğu bölge M.Ö. VI. yy. da Pers İmparatorluğuna katılmıştır. Bu periyotta zati var olan Feodal sistem daha da gelişmiş, köle satışı hızlanmış, bir yandan da bölgede Pers ateşgedeleri görülmeye başlanmıştır. Persler, Kapadokya insanını kültürel ve dini açıdan öylesine etkilemiştir ki, Büyük İskender’ in bölgeyi işgalinde, İskendere boyun eğmeyerek Pers soylularından birini kral kabul ettiler. M.Ö. 332 yılında Kapadokya krallığını kurdular. Bu devirde halk siyasi olaylarda da ebediyen Persleri desteklemişlerdir.

Hititlerin çok ilahlı dinlerinden sonra, bu yıllarda ateşe tapmayı ve Allaha inanışı birleştiren “İpsistaryo dini” ortaya çıktı. Bu din, büyük toprak faaliyetleri ortasında ilgi gördü. M.Ö. 17. yy. da bölge Roma İmparatorluğu topraklarına katıldı. Lakin kral gücündeki dini önderlerin (rahipler) idaresi M.S. 2. yy.’ a kadar azalarak da olsa devam etmiştir.

Bu sıralarda köle durumunda bulunan halk ortasında St. Paul’un bölgeye getirdiği Hıristiyanlık süratle yayılmaya başladı. Hıristiyanlık birinci yıllarda büyük reaksiyon gördü. İmparatorluk tarafından resmi din olarak kabul edilinceye kadar bu dine inananlar, öncelikle Güzelyurt ve etrafı, Ihlara (Peristrema) Vadisi, Soğanlı üzere yerlerde saklanmışlardır.

Zaman içinde Hıristiyanlık bu bölgede de Pagan dini ve Pers kökenli geleneklerden etkilenerek yeni bir anlayışa dönüştü. Zati tarihin başlangıcından beri çok değişik kültür ve dinlerin geçişine sahne olan bölgede bu durum kaçınılmazdı.

Güzelyurt’lu Gregorius Teologos ve Kayserili Basilus, birlikte ortaya koydukları fikirlerle vakit içinde ortodoks mezhebinin kurucuları durumuna gelmişler, buna bağlı olarak da birinci manastır hayatı Güzelyurt’ta başlamıştır. İmparator Teodosius tarafından Güzelyurt’ta 385 yılında Gregorius Teologos ismine bir de kilise yaptırılmıştır.

Güzelyurt hakkında birinci kesin bilgileri, Gregorius’un toprak ağası olduğunu ve başlangıçta İpsistariyo mezhebine bağlı olduğunu birtakım mektuplardan anlıyoruz. Baba Gregorius Hıristiyanlığı kabul ettikten sonra, Nazianzos Piskoposu olmuştur.

Romanın din üzerindeki baskısı, İkonoklast akım’ın başlamasına sebep olmuştur. Bu devirde Aziz Gregorios’un ortaya koymuş olduğu dini sistem o kadar kuvvetlidir ki, bölge bu hareketten yara almadan kurtulmuş ve İkonoklast akım’a karşı olan Hıristiyan din adamlarına sığınak olmuştur.

XII. yy. da Anadolu’ya hakim olan Selçuklular, toprağı işlemeyi âlâ bilen Rumların göçünü önlemek için birtakım imtiyazlar tanıdılar. Böylelikle Hıristiyan ve Müslüman halk bir ortada yaşamaya başladılar. Belisırma’da bulunan St. Georges (Kırk Damaltı) Kilisesi buna âlâ bir örnektir. Burada bulunan fresk’de, bölgenin o devirdeki beylerbeyi olan Basil Güyakupos, Türk kıyafetleri içinde resmedilmiş ve freskin kitabesinde Sultan II. Mesut hakkında”çok yüksek ve çok asil bir sultan” olarak kelam edilmektedir.

1470 yılında Osmanlı hâkimiyetine giren Güzelyurt, bir süre için Eratna ve Karaman beyliklerinin de toprağı olmuş, yeniden bu sıralarda Moğol akınlarına uğramıştır.

Osmanlı periyodunda Güzelyurt’taki hristiyan nüfus Lozan antlaşmasına kadar, sürekli Selçuklular periyodunda buraya yerleştirilen müslüman nüfustan fazla olmuştur. 1815 yılında yapılmış bir nüfus sayımında hıristiyanların oturduğu 300 hane ve 100 den fazla kilise olduğu tespit edilmiştir. Buna karşılık, Müslümanlara ilişkin üç cami vardır. Bu haliyle Güzelyurt, çok evvelce beri gelmekte olan ve kültürel geleneklerini sürdüren bir Rum köyüdür.

XIX. yy. da hıristiyanlar, Selçuklu periyodunda daha evvel bir kadro ayrıcalıklara sahip olmaları ve Osmanlı vaktinde kapitülasyonlardan yararlanmaları, ayrıyeten askere gitmemeleri sebebiyle ekonomik üstünlüğü ellerinde bulunduruyorlardı. Güzelyurt’taki Rumlar’ın büyük çoğunluğu arazinin verimsiz olması sebebiyle büyük kentlerde iş yapmışlar ve çok güçlü olmuşlardır. Bu gelirlerin memlekete aktarılması sonucunda, kıymetli bir dini merkez olan Güzelyurt bölge ticaretini elinde meblağ hale gelmiştir.

1924 mübadelesinden kısa bir müddet evvel kilise, Osmanlı Devletinden aldığı özel müsaadeyle para bastırdı. Kilisenin denetimi ve garantisi altında 1 kuruş ve 10 para olarak tedavüle çıkan bu paranın üzerinde Aziz Gregorius’un resmi bulunuyor; Rumların yanısıra Türkler de kullanıyorlardı. Mübadele ile Yunanistan’a giden Rumlar, Kavala yakınlarında “Nea Kalvari” ismiyle yeni bir köy kurmuşlar ve Güzelyurt’taki kilisenin birebirini oraya inşa ederek, buradan götürdükleri kutsal eşyaların teşhir edildiği bir müze kurmuşlardır. Bugün göç edenler ve hala hayatta kalanlarla onların çocuk ve torunları Güzelyurt’u ziyarete gelmekte ve bir bayram havasıyla karşılanmaktadır. Rumların göç etmesiyle birlikte Yunanistan’dan gelen Türk göçmenler de Rumlardan kalan meskenlere yerleştirilmiştir.

Güzelyurt ve civarı günümüzde çok düzgün tanınan Kapadokya bölgesinin tüm özelliklerini üzerinde toplar. Manastır Vadisi, iki taraflı yüksek kayaların ortasında olan su ve söğüt ağaçları, ayrıyeten pek çok kiliseler Ihlara Vadisi Analipsis doruğu civarındaki “Peri bacaları, Göreme, Zelve üzere Kapadokya bölgesi yüzey hallerine düzgün bir örnektir. Jeolojik açıdan volkanik bir yapıya sahip olan Güzelyurt’da pek çok mesire yeri olabilecek olan ve hoş imajlı yerler mevcuttur. İnşaa edilen gölet yöreye başka bir hoşluk vermiştir.

Hasandağı eteklerinde kurulmuş bulunan Güzelyurt, klimatizm istikametinden kıymetlidir. Deniz düzeyinden 1485 m. yüksekliktedir. Burada tam bir yayla havası karar sürer. Bu haliyle bölge, ileride yapılacak kış turizmi için bir konaklama merkezi de olabilecek niteliktedir.

İklim koşulları Güzelyurt’ta pek çok değişik bitkinin gelişmesi için yeterli bir ortam sağlar. İlkbaharla birlikte başlayan renk cümbüşü Ağustos ayına kadar devam eder. Sonbaharda ise ilçe kavaklık ve söğütlüklerin yanı sıra çeşitli meyve ağaçları ve üzüm bağlarının sararması ile apayrı bir renge bürünür.