PORTRE İmparatorluk ve cumhuriyet aydını: Kemal Tahir

Türk edebiyatı ve niyet tarihinde özgün bir edebi kimliğe sahip olan, “Devlet Ana”, “Yorgun Savaşçı”, “Göl İnsanları” ve “Kurt Kanunu” üzere unutulmaz yapıtlara imza atan Kemal Tahir’in vefatının üzerinden 50 yıl geçti.

Asıl ismi İsmail Kemalettin Demir olan usta müellif, “Notlar” isimli yapıtındaki bilgiye nazaran 15 Nisan 1910’da İstanbul‘da dünyaya geldi.

Alaylı bir deniz subayı ve Abdülhamid’in hünkar yaverliğini yapmış yüzbaşı Tahir Beyefendi ile Nuriye Hanım’ın oğlu olan Kemal Tahir, ilkokul yıllarını, babasının misyonu münasebetiyle farklı vilayetlerde geçirdi.

Yazar Tahir, 1922’de tekrar İstanbul‘a geldi, 1923’te Kasımpaşa’daki Cezayirli Haşan Paşa Rüştiyesi’ni bitirdi.

Türk edebiyatının üretken, gerçekçi ve objektif müelliflerinden biri olan Kemal Tahir, Galatasaray Lisesi’ndeki eğitimini, annesinin vefatı üzerine yarım bıraktı, çalışma hayatına atıldı.

Annesinin vefatından hayli etkilenen ve cenazesine katılmayan Tahir, ona hasretini “İnsan, annesine ne hoş şımarır. Ben bu anne bahsinde, anneme hiçbir vakit layıkıyla doymuş olmamamın azabını çekerim. Bu sebeple anneleri yaşayan dostlarımın anneleri topyekün benim annelerim üzereydiler.” sözleriyle lisana getirmişti.

1932’de sanat mecmuası “Geçit”i okurla buluşturdu

Kemal Tahir, 1928-1932’de avukat katipliğinin yanı sıra Zonguldak Kömür İşletmelerinde ambar memurluğu yaparken, edebi hayata birinci olarak 1932-1934’te atıldı.

Türk edebiyatında “romancı” olarak ün kazanan Tahir, edebiyat hayatına roman ve öykülerle değil, daha çok toplumsal hususları işleyen şiirleriyle başladı.

Eserlerinde Anadolu, Kurtuluş Savaşı yılları ve Osmanlı tarihi üzere mevzuları işleyen müellif, şiir tipiyle ilgilendiği birinci vakitlerde, çeşitli takma isimlerle “İçtihad”, “Yeni Kültür”, “Geçit”, “Karikatür” ve “Yedigün” mecmualarında yazdı.

Başarılı edebiyatçı, Yakup Sabri, Ertuğrul Şevket, İsmail Safa ve Arif Nihat Asya ile 10 Ekim 1932’den 14 Temmuz 1934’e, 7 sayı çıkardığı sanat mecmuası “Geçit”te birinci şiirlerini kaleme aldı.

Kemal Tahir, 1932’de hayatının kıymetli bir kısmını teşkil eden gazeteciliğe başladı. Mesleğin tesirlerini, romanlarındaki “Murat” karakteri vasıtasıyla yansıttı.

“Vakit”, “Haber”, “Son Posta” gazetelerinde 1932-1938’de redaktör, röportaj müellifi ve tercüman olarak çalışan usta kalem, daha sonra vazife yaptığı “Yedi Gün” ve “Karikatür” mecmualarında sekreterlik, “Karagöz” gazetesinde başyazarlık ve “Tan” gazetesinde yazı işleri müdürlüğü yaptı.

Hapishane yılları kendisi için müşahede yeri oldu

Yazar Tahir, 1934’te çıkan soyadı kanunuyla “Tipi” soyadını aldı. Ama bu soyadını uzun müddet kullanmayarak sonraki yıllarda “Demir” ve “Benerci” soyadlarını aldı.

İktisadi mevzularda telif ve çeviri yazılar yayımlayan Tahir, 12 Ağustos 1937’de, İzmir’de öğretmen Fatma İrfan Akersin ile birinci evliliğini yaptı. Çift 1940’ta ayrıldı.

Astsubay kardeşi Nuri Tahir’e, Sabahattin Ali’nin bir hikaye kitabını vermesinin akabinde, “askeri isyana teşvik” suçlamasıyla Nazım Hikmet ve Hikmet Kıvılcımlı ile birlikte yargılanan başarılı edebiyatçı, dava nedeniyle 1938’de tutuklanarak, 15 yıl mahpus cezasına çarptırıldı.

İstanbul Tevkifhanesi ile Çankırı, Malatya ve Çorum hapishanelerinde yatan Tahir, 1949’da Nevşehir Cezaevine nakledilmesinin akabinde 1950’de genel afla tahliye edildi. Tıpkı yıl Semiha Sıdıka Hanım ile ikinci evliliğini yaptı.

Cezaevi yılları Kemal Tahir’in gerçek manada bir romancı kimliği kazanmaya başladığı yıllar oldu. Cezaevinden çıktıktan sonra meşhur sarı defterlerini oluşturan dört bin sayfalık roman notuyla İstanbul‘a dönen Tahir, bunun yanında cezaevlerinde tanıklık ettiği kimseleri ve olayları kurgusunun temel gereci haline getirdi.

“Kelleci Memet”, “Esir Kentin Mahpusu”, “Namuscular”, “Karılar Koğuşu”, “Damağası” üzere romanlar, Tahir’in kaldığı hapishanelerde geçen eserler oldu. “Sağırdere”, “Körduman”, “Yediçınar Yaylası”, “Köyün Kamburu”, “Büyük Mal”, “Rahmet Yolları Kesti” ve “Bozkırdaki Çekirdek”te ise romanlardaki temel yer kelam konusu hapishanelerin bulunduğu kentlerdi.

Tahir, daha sonra çeşitli takma isimlerle “Kastil Büyücüsü”, “Saygon Geceleri”, “Dehşet Yolcuları” ve “Mayk Hammer” dizisini çevirdi. “F. M.” takma ismiyle çevirdiği Mayk Hammer romanlarının gördüğü ilgi üzerine, bu kitapların benzerilerini kaleme alan Tahir’in kendi kitapları çevirilerden daha fazla istek görmeye başladı. Tekrar bu devirde “Esir Kentin İnsanları” romanı, 1953’te Nurettin Demir ismiyle İstanbul gazetesinde yayınlandı.

“Kemal Tahir” ismini 1954’e kadar yapıtlarında kullanamayan muharrir, bir müddet İzmir Ticaret gazetesinin İstanbul temsilciliğini yürütürken, “Göl İnsanları”nı 1955’te kitap haline getirdi.

1955’ten sonra yayımladığı yapıtlarıyla tanındı

“Esir Kentin İnsanları”nı 1956’da çeşitli düzenlemeler yaparak tekrar yayınlayan usta edebiyatçı, 1957’ye kadar çeşitli gazete ve yayın meskenlerinde çalıştı. Daha sonra Aziz Nesin ile Düşün Yayınevi’ni kurdu.

Köy romanlarının prototipi olarak görülen “Göl İnsanları”, Kemal Tahir’i romancı olma noktasında cesaretlendirirken, Tahir’in birinci romanı 1955’te kaleme aldığı “Sağırdere” oldu.

Kemal Tahir, 1960’tan sonra büsbütün edebiyata yöneldi ve hayatını romanlarından elde ettiği gelirle sürdürmeye başladı, yapıtlarında Osmanlı periyodu, Meşrutiyet ve Cumhuriyet devri, tek parti iktidarı, köy enstitüleri ve Asya tipi üretim usulü üzere mevzuları ele aldı.

Yakın arkadaşları Metin Erksan, Halit Refiğ ve Atıf Yılmaz ile sinema senaryoları üzerine de çalışan Tahir’in katkı sunduğu senaryolardan, Atıf Yılmaz’ın yönettiği “Yarın Bizimdir” 1963’te, Halit Refiğ’in yönettiği “Haremde Dört Kadın” 1965’te, Memduh Ün’ün yönettiği “Namusum İçin” sineması ise 1966’da çekildi.

“Devlet Ana” yapıtı, edebiyat dünyasında büyük yankı buldu

Kemal Tahir, 1965’te “Yorgun Savaşçı” yapıtının akabinde edebiyat hayatında yeni bir periyoda işaret etti. Bu periyot, muharririn fikirlerinin kesin çizgilerle olgunlaştığı son evre oldu.

Ardından “Devlet Ana”, “Bozkırdaki Çekirdek” ve sıhhatinde yayımlanan son romanı “Yol Ayrımı” yapıtlarını kaleme alan muharrir, “Yorgun Savaşçı”, “Devlet Ana” ve “Yol Ayrımı” yapıtlarında içerik bakımından tarihe yöneldi ve hatta tarihle hesaplaştı.

Tahir, bu evrede artık Doğu ile Batı toplumlarının birbirlerinden farklı olduğu gerçeğini, kanılarının temeline, özellikle da geliştirmeye çalıştığı Doğu-Batı çatışması teorisinin merkezine yerleştirdi.

Yazarın niyetine nazaran, tarihteki fonksiyonuyla Doğu’yu temsil eden Osmanlı Devleti’ydi. “Osmanlı’nın ana vazifesi, Doğu-Batı çatışmasında Batı’ya karşı Doğu’yu korumaktır.” diyen muharrir, bu görüşünü notlarında, “Osmanlı’nın tarih yüzüne çıkışı, yüklendiği, yüklenmek zorunda bulunduğu misyon nedeniyledir. Bu misyon, bulunduğu mıntıkayı, bu mıntıkanın gerilerini, Doğuluları, soyguncu Batı’ya karşı savunma misyonudur. Osmanlı bu misyonun şuuruna varmış, onun büyüklüğünü kavramıştır.” sözleriyle özetlemişti.

Cumhuriyet devri Türk edebiyatının kurucular nesli ortasında olan ve imparatorluk yıllarını yapıtlarında anlatan Tahir, Halit Refiğ’in isteği üzerine “Devlet Ana”yı birinci olarak bir sinema halinde kaleme alsa da daha sonra eser romana hakikat evrildi.

İsmini evvelce “Osmanlı Çekirdeği” yahut “Derin Geçit” olarak düşünen Kemal Tahir’in “Devlet Ana” ismiyle 1967’de yayınlanan romanı hem edebiyat dünyasında hem de gündemde büyük bir yankı buldu.

Türk romanına yerli bir kimlik kazandırmaya çalıştı

Türk romanına yerli bir kimlik kazandırmak için hayatı boyunca gayret eden muharrir, “Devlet Ana” kitabına ait Mehmet Seyda’ya verdiği bir röportajda, şunları kaydetmişti:

“Romanda romancının kendi başına yapacağı çalışmaya gelince, burada, gerçekçi roman için, özellikle bu türlü tarihin muhakkak periyodundan hareket ederek o devirdeki köklerden bugünün insanını belirlemeye çalışan ve gelecekteki insanın nasıl davranabilir olduğunu araştırmaya çalışan bir müellif için, bu türlü özel bir çalışma zaruridir. Biliyorsunuz, kâfi tarihî, toplumsal ekonomik araştırmalar yapılmamıştır, bizim memlekette. Yapılmışsa bile kolaylıkla ele geçmez, dağınık yapılmıştır. Bunları toplayıp, bunlardan mucibince faydalanmak belirli bir ortamda bunlarla meşgul olan bir yakın arkadaş kümesi bulamamak, sanatkara, kendi işini kendi yapma zorunluluğunu da yüklüyor. Bu sebepten, sanatçı bu türlü bir tarihi kesit yani insanların tarihleriyle toplumsal münasebetlerini aldığı vakit, birtakım araştırmaları tıpkı demeyeyim, kısmen bir bilim adamı üzere araştırmak zorunda kalıyor. Bu da benim kendi şahsi fikrimdir, tahminen de benim bir özelliğimdir.”

Birçok ödül aldı

Kemal Tahir, yapıtlarında Bedri Eser, F.M., TİPİ ve TA-KA üzere takma isimler kullandı.

Okuyucunun, “kurtuluş reçetesinin Batı’da olmadığı kendi öz kıymetlerinde olduğu” fikrini almasını istediğini belirttiği “Yorgun Savaşçı” romanıyla 1967-1968 Yunus Nadi Roman Armağanı’nı aldı.

Tahir’in yerlilik ve tarih eksenli yazdığı “Devlet Ana”, 1968’de Türk Lisan Kurumu Roman Ödülü’ne layık görüldü.

Akciğerlerinden dert yaşayıp 1970’te ameliyat olan muharrir, 21 Nisan 1973’te geçirdiği kalp krizi sonucu İstanbul’da ömrünü yitirdi ve Sahrayıcedid Mezarlığı’na defnedildi.

Vefatının akabinde “Kemal Tahir Vakfı” kuruldu

“Kemal Tahir Vakfı”, müellifin vefatından sonra eşi tarafından kuruldu ve Kadıköy’de hayatının son yıllarını geçirdiği konutu müze olarak ziyarete açıldı.

Türkçeyi tıpkı devir müelliflerine nazaran çok yalın kullanan ve detaylara itina göstermesiyle tanınan müellifin “Namusçular”, “Karılar Koğuşu”, “Hür Kentin İnsanları”, “Dam Ağası”, “Bir Mülkiyet Kalesi” romanları vefatından sonra yayımlandı.

Kurtuluş Savaşı romanı olan “Yorgun Savaşçı”, Osmanlı Devleti’nin kuruluşunu anlattığı “Devlet Ana”, Özgür Fırka’nın kuruluş sürecine değindiği “Yol Ayrımı” ve daha evvel “Tan” gazetesinde yayımlanan hikayelerinden oluşan “Göl İnsanları” da Tahir’in en bilinen yapıtları ortasında yer aldı.