Osmanlı araştırmalarında Batı merkezli kaynaklardan çok mahallî kaynaklar kullanılmalı

İstanbul Üniversitesi Tarih Kısmı Öğretim Üyesi Prof. Dr. İdris Bostan, Osmanlı Devleti‘nde daimi elçilikler 18. yüzyılda başlasa da bunun 300 yıl öncesi de olduğunu, o devirde büyüyen bir devlet varlığının bulunduğunu ve tarih araştırmalarında Batı merkezli tarih yazıcılığından fazla daha içeriden bakılmasının kıymetini vurgulayarak arşiv dokümanlarının son derece varlıklı olduğunu söyledi.

Bostan, Dışişleri Bakanlığı ve Türk Tarih Kurumu iştirakinde İstanbul Üniversitesi’nde 13-14 Nisan’da düzenlenen “Cumhuriyet Hariciyesinin Kuruluşu ve Atatürk Devri Türk Dış Politikası” başlıklı sempozyum kapsamında Osmanlı Devleti, denizcilik ve diplomasi tarihi konusunda değerlendirmelerde bulundu.

Denizcilik alanındaki çalışmalarını sürdürürken Akdeniz’e odaklandığını lisana getiren Bostan, “Osmanlı tarihinin çok kıymetli bir alanı da Akdeniz dünyası. Akdeniz’in güneyi büsbütün Osmanlı eyaletlerinden oluşuyor. Kuzeyindeki devletler ise İspanya hariç bütün Avrupa devletleri, Osmanlı himayesinde yahut takviyesinde kendi varlıklarını ve Akdeniz’deki ticari imkanlarını sürdürebiliyor. Bunu görünce Osmanlı, Dünya ve Avrupa tarihi için bu alakaların ne kadar değerli olduğunu gördüm.” diye konuştu.

Bostan, bu hususların çok fazla üzerinde çalışılmadığını belirterek, tarihin ekseriyetle Avrupa merkezli yazılmasıyla Osmanlı tarihinin de bu merkezin daima dışında tutulmaya çalışıldığını söyledi.

Osmanlı tarihi araştırmalarının büyük ölçüde zaaflarla dolu olduğunu ve gerçek manada yerini bulamadığını kaydeden Bostan, “Bunu en çok Akdeniz dünyası çalışmaları çerçevesinde görünce Osmanlının Akdeniz’i nasıl yönettiğini, güçlü donanmaları nasıl sevk ettiğini ve oralarda yalnızca fetihler yapmadığını, tıpkı vakitte denize memleketler arası tertip getirdiğini, hukuk sistemi ve ticari düzenlemelerle Akdeniz’de nasıl bir nizam sağlanacağını ve ticaretin nasıl yapılacağını ortaya koydu.” tabirlerini kullandı.

Bostan, Osmanlının Avrupa devletlerine Akdeniz’de dolaşabilmeleri için dostluk ve himaye kabul etmeleri koşuluyla birtakım imtiyazlar tanıdığını ve bu devletlerin başında bugün İtalya olarak temsil edilen Venedik olmak üzere Fransa, İngiltere ve Hollanda’nın da bunlardan yararlandığını anlattı.

Bütün bu devletlerin Akdeniz’de Osmanlının müsaadesiyle kendi ticaret gemilerini dolaştırabildiklerini, hem de Osmanlı topraklarında, limanlarında ticaret yapabildiklerini vurgulayan Bostan, bunun onlar için de büyük bir zenginlik olduğunu söyledi.

Bostan, İngiltere’nin 16. yüzyılda Levant Company’i kurmasının sebebinin Osmanlının liman ve topraklarında ticaret yapabilmek olduğunu kaydederek İngiltere’nin daha evvel Fransa’nın bayrağı altında ticaret yaptığını ve Osmanlının imtiyazları Fransızlara tanıdığını anımsattı.

“Osmanlının müsaadesi olmadan hiçbir Avrupa devleti Akdeniz’de ticaret yapamazdı”

Osmanlı İmparatorluğu’ndan denizlerde dolaşma müsaadesi almayan hiçbir Avrupa devletinin ticaret yapamadığına ve inançlı formda gemilerini de dolaştıramadığına dikkati çeken Bostan, bunun yüzyıllar sürdüğünü ve Osmanlının tek rakibinin İspanya olduğunu tabir etti.

Bostan, İspanya ve Osmanlının birbirine karşı olmasının nedeninin orada yaşayan Batı ve Endülüs Müslümanları olduğunu anlatarak, “15. yüzyılın sonlarında artık orada Endülüs varlığına İspanya, egemenlik olarak son verdi. Onlar da kendi kurtuluşları için Osmanlıdan yardım istedi. Bu süreçler 100-120 yıl sürdü. Osmanlı Devleti de imkan nispetinde denizciler vasıtasıyla kendi donanmaları ile Kuzey Afrika’da, Cezayir, Tunus ve Trablusgarp’ta kurduğu garp ocakları eyaletleriyle, oraya yerleşen denizcileriyle ve donanmalarla devamlı İspanya’ya karşı bir gayret sürdürdü. Orada Müslümanlara yardım etmeye ve onları Kuzey Afrika’ya taşımaya çalıştılar.” diye konuştu.

“Bazı Avrupa devletleri Osmanlıdan yardım istiyordu”

Bu mühlet zarfında İspanya’nın komşusu Fransızlara da saldırdığını ve bu nedenle Fransızların Osmanlı padişahından yardım istediğini hatırlatan Bostan, İngiltere’nin de İspanya’ya karşı Osmanlıdan yardım istediğini söyledi.

Bostan, İngiltere kraliçesinin 1590’larda Osmanlı padişahına gönderdiği mektupta Osmanlı fikri ve inancını önemsediğini tabir ederek İspanya’nın putperest ve kendilerinin Protestan olarak Tevhit inancına daha yakın bulunduklarını, Osmanlının dayanağını kazanmak istediklerini anlattı.

Venedik Senatosunda Yasal Sultan Süleyman’ın 1540’larda tercümanla gönderdiği mektubun muhtevasını yerine getirmek için Osmanlı elçilerinin gözü önünde İncil üzerine yemin ettiklerini kaydeden Bostan, bundan bu türlü Osmanlı Devleti’ne karşı hiçbir ittifaka girmeyeceklerine ve padişah ne derse onları yerine getireceklerine, Fransa’yı dost bileceklerine dair kelam verdiklerini, bunu elçi olarak gönderilmiş Yunus tercümanın Kanuni’ye gördüklerini anlatması sayesinde öğrendiklerini söyledi.

“16. yüzyılda Osmanlının kurduğu nizama uyulması gerekiyordu”

Bostan, 16. yüzyılda alakaların bu seviyede yaşandığının altını çizerek “Diplomasi ve milletlerarası ilgiler incelenirken o zamanki gelişmeler çok dikkate alınmıyor. Başlangıç olarak görülmesi gereken tahminen de o periyottaki ilgiler. Osmanlı Devleti’nin kurduğu tertip ve o sisteme uymak mecburiyetinde olan Avrupa devletleri zira aksi takdirde denizlerde de Osmanlı topraklarında da ticaret yapmak imkanını bulamayacaklardı. Osmanlının dostluğuna muhtaçtılar. Onun isteklerini ve taleplerini yerine getiriyorlardı.” formunda konuştu.

Bunları düzenleyen metinlere “ahitnameler” denildiğini lisana getiren Bostan, bu dokümanların dış bağlantılar, hukuk ve ticaret metinleri olarak kesinlikle incelenmesi gerektiğini, bunun tarih araştırmalarında kısmen yapılsa da çok eksik olduğunu söyledi.

Bostan, Fransa Hükümdarı Fransuva’nın Venedik elçisine 1540’larda söylediği çok değerli bir kelama atıf yaparak, “Fransa Hükümdarı, ‘İspanya Hükümdarı, bizim bütün topraklarımızı ele geçirmeye uğraştıkça bizim Osmanlı padişahından yardım istemekten diğer dermanımız kalmaz, kendi topraklarımızı öteki türlü koruyamayız.’ diyor. Osmanlının oradaki (Akdeniz’deki) varlığını hakikat anlamak lazım. Sistem koyan bir imparatorluk var aslında lakin tarihi yazanlar tarafından bunlar hiçbir vakit lisana getirilmiyor.” dedi.

“Osmanlıya nizamlı olarak elçiler geliyordu”

Osmanlının aslında diplomasi bakımından muhtaç olmadığına lakin Avrupa devletlerinin birbiriyle bağlarında ve Osmanlıyla bağları sürdürmekte diplomasiye gereksinim bulunduğunu söz eden Bostan, tertipli elçilerin geldiğini, 16. yüzyılda Fransa ve Venedik’in İstanbul’da daimi elçilerinin olduğunu ve bu hakları kolay alamadıklarını belirtti.

Bostan, Osmanlının bu eski yüzyıllarda Avrupa ile geliştirdiği bağların çok daha ayrıntılı formda çalışılması gerektiğini vurgulayarak, ahitname metinleri üzerinden ne çeşit kuralların getirildiğinin, ne cins uygulamalar gerçekleştirildiğinin ve bu prensiplerin hangi temellere dayandığının kesinlikle incelenmesi gerektiğini söyledi.

16. yüzyılda Avrupa devletlerinden İstanbul’a gelen elçilerin bir listesinin bulunmadığını, sadece Venedik ve Fransa için listenin olduğunu anlatan Bostan, fetihten evvel Mısır, Fas, Tunus yahut Hint hükümdarları, Orta Asya hanlıkları ve İran’dan elçilerin devamlı İstanbul’a geldiklerini belirtti.

Bostan, gelen elçilere nasıl muamele edildiğinin diplomasinin asıl bahisleri ortasında yer aldığına ve bu hususta araştırma yapılmadığına dikkati çekti.

“İçeriden bakmayı öğrenmeli, bizim arşivimiz dokümanlarımız son derece zengin”

Bu sempozyum vesilesiyle bu hususlarla ilgilenenlerin o periyoda de bakmaları gerektiğini vurgulayan Bostan, şunları söyledi:

“Daimi elçilikler, genelde 18. yüzyılda başladığı için o tarihler temel alınıyor. Halbuki ondan evvel de 300 yıl daha var. Bu devletlerle münasebetler kurulduğu o süreçlerde neler olduğu en az sonrakiler kadar kıymetli zira birinde büyüyen, başkasında geri çekilen bir imparatorluk var. O yüzden daima konuşulurken geri çekilen ve kaybeden bir imparatorluğun öyküsü anlatılıyor, her şey ona nazaran yorumlanıyor. Olağan onu da Avrupalılar yazdıkları için onları da onlardan öğreniyorsunuz. Bunlardan kurtulma vakti geldi. İçeriden bakmayı öğrenmeli, bizim arşivimiz dokümanlarımız son derece güçlü.”

Bostan, 16. yüzyıl için yaptığı araştırmada Osmanlıya gelen elçilerin kayıtlarından 250 sayfalık metin oluşturduğunu, bunun değerlendirilmesiyle muazzam bilgi birikimine sahip olunacağını söyledi.

Osmanlının katiyetle o yüzyıllardaki pozisyonunun ve Avrupa devletlerinin o zamanki durumunun uygun bilinmesi, mukayesesinin ve değerlendirmesinin ona nazaran yapılması ve sonrasında bütün yüzyıllar için değerlendirmenin daha gerçek bir yol olduğunun altını çizen Bostan, kelamlarını şöyle tamamladı:

“Onun haricinde tutulacak bütün yollar yönlendirilmedir. Bunlardan kurtulmak gerekir. Şu anda Osmanlı tarihçiliğinin bütün alanlarında bu türlü bir zafiyet var. Hiç kimse içeriden Osmanlı tarihinin kaynaklarından olaylara bakabilme muvaffakiyetini büsbütün gösteremiyor. Çoklukla daima karşı tarafın bakış açısı. Hangi zihniyetle olaylara baktığınız çok kıymetli. Biz şimdiye kadar daima Batı merkezli bir tarih yazıcılığının gözünden olaylara ve alakalara bakıyoruz, bu da bizi sağlıklı bir sonuca götürmüyor.”